| |
Şehrin en uzun 50 yılı: 1856-1906
Yeni bir yıla daha girdik kazasız belasız… Biz bu yazıyı hazırlarken 2006 karşıdan görünmüştü… Yeni bir yıl için ne yazalım diye düşünürken aklımıza şehir kroniklerini karıştırmak geldi.
Tarih listelerine bakılınca gördük ki, İzmir’in yaşamında en önemli değişimler, dönüşümler, hatta devrim niteliğindeki işler 1856’dan itibaren şekillenmeye başlamış. Yani tam 150 yıl önce… Aradan geçen 50 yıl içinde de, (1906 tarihine denk gelir ki bu rakam tarih) ortaya bambaşka bir İzmir çıkmış…
Tarihçi Dr. Fikret Yılmaz, İzmir’in 1850 öncesindeki “yaşamını” bakın nasıl değerlendiriyordu:
Başta İngiltere’de olmak üzere 18. yüzyılın son çeyreğine girerken gerçekleşen Sanayi Devrimi öncesinde İzmir önemli bir tekstil merkeziydi. Bu bağlamda İzmir alacası diye bilinen ve kentle özdeşleşmiş bir kumaş türü olduğunu da hemen ekleyelim… Ama İzmir’in tekstil sektöründe vazgeçilmez uzmanlığı dokumacılıktan daha ziyade boyacılıktı. Astarlık kumaştan ipekli dokumalara kadar her tür tekstil ürünü, neredeyse bütün kente yayılmış atölye ve iş yerlerinde boyanarak ihracat için hazırlanırdı. Boyahaneler, Kemeraltı hanları ve bugünkü yerleşime göre tarif edersek, yaklaşık olarak Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörlük binasının arkasına düşen Fasula meydanı çevresinde yoğunlaşmıştı. Fakat talep öylesine büyüktü ki, belgeler Urla’ya kadar yer yer izinsiz açılan boyahanelerden söz etmektedir. 1650’li yıllardan itibaren sayıları hızla artan boyahanelerin, yarattığı çevre kirliliği ve denetim zorluğu kent hayatını olumsuz yönde etkilediği için, bir araya toplanması kararı alındı. Kemeraltı bölgesinin nispeten dışında yer alan Bölükbaşı hanı boyahanelerin yeni merkezi oldu. Yine İzmir’deki tekstil sektörünün önemli bir kolu olan basmacılıkla meşgul esnafın yerleşik olduğu ve bugün bir semtin adı olan bölgeye yakındı Bölükbaşı hanı! Bundan da anlaşılacağı üzere Basmahane diye bilinen bölgenin ismi bu gelişmelere bağlı olarak ortaya çıktı… Hemen eklemek gerekir ki, Bölükbaşı Hanı’na toplananlar içinde sadece pamuklu kumaş boyacıları bulunuyordu. Tiftik, sof ve ipek boyacıları yine Kemeraltı hanlarındaki atölyelerinde faaliyetlerine devam edecekti. Basmacılık ve boyacılığın önemli bir yatırım alanı olması nedeniyle, Osmanlı vezirlerinden Mustafa Paşa’nın da yaptırdığı iş yerlerini bu sektöre tahsis etmesiyle İzmir önemli bir tekstil merkezi oldu çok geçmeden…
Biz de bu perspektiften bakarak İzmir’deki hayatın en uzun 50 yılını değerlendireceğiz bu ay… Karıştırdığımız kronikler içinde en güvenilir olanı Akdeniz Medeniyetleri Müzesi’nin İzmir Fotoğrafları Albümü için Prof. Çınar Atay’ın hazırladığı oldu. Kaynağımız Prof. Atay’ın notlarıdır..
İzmir’in eğitim tarihi açısından çok önemli bir yıldır 1856. Rüşdiye ya da Mektebi İdad-i olarak bilinen Konak Meydanı’nda şimdilerde Emniyet Müdürlüğü gökdeleninin bulunduğu alana yapılması planlanan binanın inşasına başlanır. Bu yıllar Osmanlı’nın İzmir’i çok önemsediği yıllardır ve dönemin İzmir Valisi Süleyman Paşa’nın onur meselesi yaptığı bir iştir Rüşdiye’nin kurulması. Bina tamamlanacak ve 1919’daki işgale kadar İzmir eğitiminin baş tacı olacaktır. Ta ki, 15 Mayıs 1919’daki işgale kadar. Emperyalist işgalciler bu binayı merkez olarak seçecekler, eğitim verilen dershanelerde kendilerine karşı çıkan İzmirliler’e her türlü eza ve cefayı çektirecekler, İzmirliler işgal sonrasında bu binayı hiç sevmeyeceklerdir. Aslında İonik tarzda inşa edilmiş görkemli bir binadır bu fotoğrafında da görebileceğiniz üzere… Rüşdiye binası önce bugün Kız Lisesi olarak hizmet vermekte olan Bahribaba’daki okula taşınacak, daha sonra da Atatürk Lisesi binasına kurulacaktır.
İzmirlife’ın sürekli okurları bilirler 1856 yılı İzmir’de hayatı tümden değiştiren bir girişimin de başladığı yıldır. İzmir Aydın demiryolu sözleşmesi 23 Eylül 1856 tarihlerinde İstanbul’da Saray’da imzalanacaktır. . 23-Eylül-1856 tarihli padişah iradesiyle verilen imtiyaz gereği kurulmaya başlanan İzmir-Aydın demiryoluna “Tuzla Burnu nam mahalde” büyük bir başdurak binası yapılması öngörülmüştü. 21-Şubat-1859 tarihinde yapılan binanın temel atma törenine, İngiltere’nin İstanbul elçisi iken görevi sona eren ve Londra’ya gitmek üzere bindiği gemiyle İzmir’e uğrayan Lord Redcliffe de katılmıştı. Elçinin İzmir-Aydın demiryolu imtiyazının İngiliz müteşebbislerce alınmasındaki rolü büyüktü.Yapılan tören hakkında, temel atılmasından beş gün sonra İzmir’den yazılan ve İstanbul’a gönderilen 26-Şubat-1859 tarihli rapordan anlaşıldığına göre, temel taşının altına İzmir Valisi, Lord Redcliffe ve şirket müdürü McDonald tarafından İngiliz ve Osmanlı paraları konulmuştu. Ayrıca ilk temel taşının üzerine günün tarihi de kazınmıştı. Hatta bu tarihin değişik dillerde- büyük ihtimalle hem Türkçe hem İngilizce- olması da ihmal edilmemişti. Bu noktada özellikle belirtilmesi gereken bir konu var. Temel atma töreni hakkında İzmir’den yazılan raporda, söz konusu törenin “içinde bulunulan ayın 18. Cumartesi günü saat 8.00 raddelerinde” gerçekleştiği açıkça belirtiliyor. Yani tören hicri takvime göre 18-Receb-1275 tarihinde yapılmış. Miladi takvime göre bu tarih 21-Şubat-1859’a denk gelmektedir.
1856 yılı, bugün yenilenmesi üzerine uzun tartışmaların sürdüğü Fransız Askeri Hastanesi’nin kuruluş yılı… Şimdilerde içinde bulunan bir tarihi bir şapel nedeniyle tarihsel sit ilan edilmiş olan Alsancak Devlet Hastanesi’ni bir dönemin gerçek İzmirlileri “Fransız Hastanesi” diye bilirler… Fransa kökenli Levantenlerle birlikte İzmir’e gelmiş olan “Vincent” tarikatının üyeleri tarafından kurulmuş olan içinde şifa arayanlar ve ölenler için dua edilmesi amacıyla küçük bir kilise de kurulmuş olan hastane gerçek anlamda hastane kimliğine 1856’da kavuşur…
1856 yılı İzmir’de ilk programlı at yarışlarının Levantenler arasında başladığı yıldır. İzmir-Aydın Demiryolu için padişahtan irade alındığı 23 Eylül günü Whittal ve Ress Aileleri arasında ilk resmi at yarışı da Buca’daki çiftliklerinde gerçekleşir… Bugün havadan bakıldığında çölde bir vaha gibi duran Şirinyer Hipodromu Whitall ailesinin uçsuz bucaksız çiftliğidir.
Bu yarışlar öncesinde bugün Hastane bahçesindeki devasa köşküyle tanınan Bay Patterson'un İzmir’de bazı arkadaşları ile kurduğu «Smyrna Races Club» adlı orgnanizasyon yarış düzenlemeyi planlıyordu. Daha çok İzmirli Levantenlerin atlarının yarışması planlanırken, İzmir’in seçkin ailelerinden Evliyazade Refik Bey de önemli bir rol oynuyordu. 23 Eylül 1856 günü yapılan yarıştan sonra Smyrna Races Clup önceleri yılda bir yarış yaparak başladığı yarışları daha sonra ayda bire kadar ulaştırmıştıdr. Paradiso adlı bölgede bulunan köşklerin bahçelerindeki ahırlara İngiltere’den seçkin atlar getirilmeye başlamıştı. Buca istasyonu arkasındaki ahırlar da Patterson tarafından inşaa ettirilmişti. Bu ahırlar Yarış ve Islah Encümeni zamanında yarış atlarına tahsis edilmiştir. Avrupa’da belli bir başarıya ulaşmış olan bir at mutlaka İzmir’e getirilir ve yarıştırılırdı..
Races Club'ün yarışlarından önce de Türkiye’de organize yarışlar yapılmıştı. Osmanlı hanedanı himayeleri altında İzmir’de zaman zaman yarışlar düzenlenmişti. Races Club'ün yarışları, yarış nizamnamesi ile ve yarış nizam ve ahkamına uygun şekilde yapılmış ilk yarışlardır.
Uzun 50 yılın başka notları da var elbette. Bazı ilginç notları bu yeni yıl yazısında sizlerle paylaşmalıyım:
1857: Athasola Kardeşler sigara kağıdı ve okul ve ticari defter kağıdı üreten fabrikanın muharrik gücü ile kuruluşu, Rus Postahanesi’nin açılışı.
1858: İzmir’de ilk trenin işlemeye başlaması..
1859 Bornova’da İngiliz Turrel Okulu’nun açılışı.
1860 30 senelik imtiyazla Havagazı Şirketi’nin kurulması, Soeur de la Charite tarafından Kula Yetimhanesi’nin kurulması.
1861 Bornova-İzmir karayolu bağlantısının bir yabancı şirket tarafından hisseli, makadam olarak yapımı ve ücretli olarak kullanılmaya başlanması, CammaradoTiyatrosu’nun İngiliz İskelesi’nde kuruluşu., Abbat Ailesi’nin İzmir’de muslin boya fabrikası kurmaları.
1862 Sahil boyunda, liman kısmına dalgalardan korunmak üzere tahta bir set yapılması.
1863 İğneli fıçı hikayeleri üzerine Rumlar ve Museviler arasında büyük bir kavganın çıkması.
1863 Sultan Abdülaziz’in İzmir’e gelişi. (20 Nisan), İzmir-Kasaba(Turgutlu) demiryolu hattı sözleşmesinin imzalanması. (4 Temmuz), İzmir’de Ermeni Hastanesi’nin kurulması, İzmir’de kağıt fabrikasının 15 senelik imtiyazının bitmesi, kapatılması, Kivitos Tiyatrosu’nun yanışı.
1864 Karantina’nın Urla İskelesi’ne nakli, Sokakların havagazı ile aydınlatılmaya başlanması.
1865 İskenderiye’den gelen kolera salgınının İzmir’de büyük tahribat yapması. (Günde 15-20 ölüden toplam olarak 3.000 kayıp, yaz ayları), Bornova-İzmir tren yolu bağlantısının işletmeye açılması, Karataş’ın iskana açılarak özellikle Musevi nüfus tarafından imarına başlanması.
1866 İzmir-Kasaba demiryolunun tamamlanması. (22 Ocak), Gaziler Caddesi’nin geliştirilmeye başlaması. (4 Kasım)
1867 Osmanlı İmparatorluğu hudutları içinde yabancılara mülk sahibi olma hakkı tanıyan kanunun çıkarılması. (16 Haziran), İzmir Limanı yapımı sözleşmesinin imzalanması. Katipzade Konağı’nın inşasına başlanması. (Sonradan hükümet konağı olarak kullanılan binanın inşaatı 1872 tarihinde tamamlanmış), Havagazı Fabrikası’nın kuruluş imtiyazının bir İngiliz şirkete 1899’a kadar verilmesi ve işletmeye açılışı.
1868 İzmir Limanı yapımına başlanması. , Aydın’da Katolikler tarafından Saint Vincent Okulu’nun kuruluşu., Mithatpaşa Sanat Okulu’nun açılışı.
1869 Aydın Vilayeti’nin resmi organı olan “Aydın Gazetesi”nin yayınlanmaya başlanması.
1870 İzmir Limanı’ndaki Ok Kalesi’nin yıkılmasına karar verilmesi, Buca Protestan Kız Okulu’nun açılışı, Ok Kalesi’nin içindeki 30-40 evin istimlak edilerek yıkılması ve arazilerin bir hayır kurumuna verilmesi.
1872 İzmir’de İngiliz Posta Servisi’nin kurulması ve Postanesi’nin açılması
1873 Zamanına göre modern usulde tedrisat yapan İbdidai Mekteb-i Teshiliye’nin Tilkilik’te açılışı. “Devir” gazetesinin yayın hayatına başlaması. (1874 yılında kapanmıştır.), Musevilere ait bir kız ve bir erkek okulunun açılması. Buca’da Protestan erkek okulunun açılışı.
1875 “Kara Sinan” adlı Türkçe bir mizah dergisinin yayınlanmaya başlanması. (35 sayı devam etmiştir, 3, Haziran),1875 İzmir Rıhtımı’nın ilk inşaatının tamamlanarak kullanıma açılışı. (Ağustos),
1876 İzmir ve Karşıyaka’da Fransızlara ait olan Notre Dames de Slon Kız Okulları’nın açılışı, Galija Kara Araba Fabrikası’nın kuruluşu.
1877 İzmir’de Türkçe olarak “İzmir Gazetesi”nin yayınlanmaya başlanması, İlk değirmenin Panayot Venturato tarafından kurulması. En önemlisi ve güçlüsü Stimatyedi tarafından kurulmuştur.
1878 İzmir’de açılmış bulunan Musevi Kız Okulu’nun tekrar düzenlenmesi, Bulgar savaşı sonucu İzmir’e Müslüman Pomakların ilk büyük göç hareketi
1880 İzmir ve çevresinde büyük tarım reformlarına girişilmesi ve ziraatin gelişmeye başlaması, Değirmendağ’ın kente bakan yüzünün evlerle dolmaya başlaması.
1881 Saint Joseph Fransız Okulu’nun açılışı.
1882 Hatuniye Kütüphanesi’nin kurulması, Sarayköy-İzmir demiryolu bağlantısının tamamlanması. (1 Temmuz), Asmalı Mescit’ten çıkan yangının Türk ve Musevi mahallelerinde tahribat yapması. (18-19 Temmuz)
1883 Zeybek Yörük Osman Efe’nin İzmir Hükümet Konağı merdivenlerinde öldürülmesi. (27 Aralık)
1884 “Nevruz” adı ile ilk Türkçe edebi bir derginin neşri.(13 Mart), Hamidiye vapurlarının İzmir-Karşıyaka arası sefere başlaması. (8adet vapurla), Konak-Göztepe tramvay hattı imtiyazının verilmesi. Bir Alman firmasına tarım ve ziraat aletleri yapmak üzere fabrika açma hakkının tanınması. Cammarano Tiyatro binasının yanışı.
1885 Beş kilometre uzunluğundaki Bornova-Bayraklı Karayolu bağlantısının açılması
1886 Hacı Ali Fuat Efendi tarafından Pazaryeri Kütüphanesi’nin kurulması, Halit Ziya, Bıçakçızade Hakkı ve Tefik Nevzat tarafından “Hizmet” gazetesinin kuruluşu, Gediz Nehri’nin su yatağının değiştirilerek Körfez’in batısına akıtılması, İzmir Tütün ve Sigara Fabrikası’nın kuruluşu. (Regle des Tabancs, ekim)
1887 Tire’de Antimuan cevherinin çıkarılmaya başlanması. (önce Sturzennegger daha sonra Andre-Forbes ikilisi tarafından)
1888 Punta Mahallesi’nde Fransızlarca Saint Andre Okulu’nun açılışı.
1889 Karşıyaka’da Fransızlarca Cordello Okulu’nun açılışı, Dinar-İzmir demiryolu bağlantısının tamamlanması. (13 Ekim)
1890 Olivier ve Fascola’nın İzmir’de bir buz fabrikası kurması. Alman Postanesi’nin açılışı, Futbol’un İzmir Bornova’da ilk resmi oynanışı. (Ekim)
1891 Karantina Camisi’nin tamamlanması, Şimdiki Halil Rıfat Paşa ve Hatay Caddeleri’nin açılmaya başlanması, Devlet Hastanesinin yatak sayısının 120’ye çıkartılması
.
1892 Bornova ve İzmir takımları arasında ilk futbol maçı (24 Ocak), İzmir’de ilk resmi atletizm müsabakaları. (Mayıs)
1893 İzmir içme suyu tesisatının imtiyazının Belçikalı İzmir Suları Osmanlı Şirketi’ne 47 yıl için verilmesi. (23 Ekim), 250 km.lik Alaşehir-Afyon hattının kurulan bir Türk firmasınca yapılması,
1895 Kokluca dağı eteklerinden çıkan Halkapınar kaynaklarının Sular idaresince temizlenmesi.
1898; “Muktebes” adlı bir Türkçe dergisinin yayınlanması. (13 Ocak), Antipi Moise ve Avram, Fanila Dokuma Fabrikası’nın İzmir’de kurulması,
1900 Alsancak Tramvay hattının 1.500 metre ilavesi ile Gar’dan, Paralı Köprü’ye kadar (Halkapınar) uzatılması.Çorakkapı Medresesi’nin açılışı.
1901 İzmir Saat Kulesi’nin II. Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yılı sebebi ile Alman Konsolosluk binasını yapan mimara inşa ettirilmesi.
1902 Havagazı ile kenti aydınlatma sisteminin kurulması ve genişletilmesi.
1904 Salepçizade Hacı Ahmet Efendi Medresesi’nin tesisi.
1905 İzmir kentinde elektirikli aydınlatma sistemine geçilmeye başlanması, Tabah Georgie Anthon, Fanila Dokuma Fabrikası’nın kuruluşu, İzmir Tenzivat ve Kudreti Elektiriye A.Ş. Osmanlı’nın kuruluşu,
1906 Darağaç’da askeri amaçlı Atnasyadis J.A. ve Oğulları Rrina Fabrikası’nın kuruluşu. (Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan yararlanılmıştır.)
www.nedimatilla.com
alıntıdır
|
|
